Philip John
Een van die treffendste sprokies wat deur die Grimm-broers opgeteken is, vertel van ‘n Koning wie se onderdane deur ‘n wrede bosvark geteister word. Die Koning vra dat alle dapper mans moet
probeer om die ongedierte dood te maak. Twee broers, een vindingryk en slinks, die ander onskuldig, eenvoudig en goedhartig, besluit om die taak aan te pak. Die jonger goedhartige broer slaag daarin om die vark te dood, waarop die ouer broer besluit om die held dood te maak en voor te gee dat hý die dier oorwin het. Wat hy benewens die eer in die oog het, is die beloning vir die dapper daad, naamlik die koning se dogter. Hy vermoor sy goedhartige broer en eis die beloning. Net voor die moordenaar sy beloning ontvang, verskyn ‘n veewagter op die toneel en begin op ‘n fluit speel. Hy het dié fluit gemaak uit ‘n stukkie been wat hy opgetel het. Dié stukkie been was deel van die reste van die vermoorde broer. Die magiese been ‘sing' die ware verhaal oor die doodmaak van die wilde vark, en soos wat die verhaal vertel word, herleef die jonger broer wonderbaarlik. Hý word dan deur die koning beloon en aangestel oor sy ouer broer (Grimm 1962).
Die wonderbaarlike krag wat in dié stukkie been van die vermoorde broer skuil, verskyn in veelvuldige vorme in ‘n groot verskeidenheid verhale, in verskillende tye en kulture. Die besonderhede mag verskil - dit gaan nie altyd oor ‘n koning en twee broers nie - maar die breë raamwerk, die geraamte agter die verhale, om dit nou so te stel, bly dieselfde. Daar is altyd eers ‘n gewelddadige stryd, gepaard met ongeregtigheid, gevolg deur ‘n teenbeweging waarin orde herstel en die ongeregtigheid ongedaan gemaak word. Of ten minste word daar erken dat beendere of liggaamlike oorblyfsels ‘n unieke krag besit om ons te roer. So was dit byvoorbeeld by die Karib-indiane wat volgens oorlewering ‘n fluit gemaak het van ‘n stukkie been van ‘n verslane vyand. Dié fluit, en die musiek wat daarop gemaak is, het nie die ongeregtigheid van die doodslag herdenk nie, maar moes dien as beskerming teen enige kwaad wat die gees van die doodgeslane vyand sou wou aanrig.
Soms is die geluid wat die bene maak, heel gedemp. Al wat dan oorbly van die kennis van die geweld en onreg is die vae gevoelens wat ons die "liriese" noem. In Patrick White se The aunt's story (1948) verwys die hoofkarakter, Theodora Goodman, na Meroë, die huis in Australië waar sy grootgeword het, as "a country of bones" (108). Hier is die band tussen die oorspronklike ongeregtigheid in die verlede en die herstel van die orde in die vorm van kultuur (musiek, kuns, poësie) baie vaag. Onmiskenbaar klink ‘n liriese klaaglied nog steeds uit die prosa in hierdie roman op - eggo's van die lied van die beendere wat die siel opvang.
Onlangs, en baie nader aan ons, het hierdie lied van die beendere weer hoorbaar geword en het ons gesien watter mag dié klank het. Dit is waarskynlik hierdie lied wat die Franse parlement gehoor het en wat hulle beweeg het om die nodige te doen sodat die oorskot van Saartjie Baartman na Suid-Afrika teruggebring kon word toe Diana Ferrus se gedig oor Baartman voor die parlementslede gelees is:
For Sarah Baartman
I've come to take you home -
Lees Afrikaanse
vertaling hier:in Willem Fransman se drama:
Die Belofte in die
Skilpaddop
home, remember the veld?
the lush green grass beneath the big oak trees
the air is cool there and the sun does not burn.
I have made your bed at the foot of the hill,
your blankets are covered in buchu and mint,
the proteas stand in yellow and white
and the water in the stream chuckle sing-songs
as it hobbles along over little stones.I have come to wrench you away -
away from the poking eyes
of the man-made monster
who lives in the dark
with his clutches of imperialism
who dissects your body bit by bit
who likens your soul to that of Satan
and declares himself the ultimate god!I have come to soothe your heavy heart
I offer my bosom to your weary soul
I will cover your face with the palms of my hands
I will run my lips over lines in your neck
I will feast my eyes on the beauty of you
and I will sing for you
for I have come to bring you peace.I have come to take you home
where the ancient mountains shout your name.
I have made your bed at the foot of the hill,
your blankets are covered in buchu and mint,
the proteas stand in yellow and white -
I have come to take you home
where I will sing for you
for you have brought me peace.
The Mercury laid the blame for at least one of the mutilations on the Royal Society. It alleged that some of its members, gaining admittance to the body while it lay in the dead-house, were greatly annoyed to find somebody had already taken the skull, after skinning the head and replacing it with that of a dead school teacher. ‘The European skull was placed inside the scalp of the unfortunate native, the facial features being drawn over so as to have the appearance of completeness. Feeling sure that the persons who had taken the skull now intended to take the body from the grave and so to possess a perfect skeleton, the Society resolved to cut off the hands and feet and to lodge them in safe-keeping, an operation which was carefully done' (20).Ene Doctor Thomas Kater, ‘n mediese beampte by die Hobart-hospitaal, word van die primêre skending van Lanney se lyk verdink en hy word geskors. Na dié gebeure ontstaan daar ‘n liedjie in Hobart oor die gebeure:
King Billy's dead, Kater has his head,Voor die Baartman-saga die Suid-Afrikaanse verbeelding aangegryp het, het ‘n soortgelyke soektog na beendere op ‘n ongelukkige klug uitgeloop. Aan die begin van 1996 het Hoofman Nicholas Gcaleka, wat ook ‘n sangoma was, beweer hy weet waar die kopbeen van Koning Hintsa was. Volgens oorlewering is Koning Hintsa se kop afgesny nadat hy deur ‘n troep van Goewerneur Benjamin D'Urban doodgeskiet is in April 1835 tydens die Sesde Grensoorlog. Volgens die siener sou die kopbeen iewers in Skotland wees. Die kopbeen waarop die siener uiteindelik op ‘n plaas in Skotland afgekom het, is na sy terugkeer na Suid-Afrika van hom weggeneem deur Xhosa hooggeplaastes tydens ‘n imbizo naby Willowvale. Hulle het nie geglo dat dit die kopbeen van Koning Hintsa was nie en wou hê toetse moes daarop uitgevoer word om vas te stel of dit inderdaad die koning se kopbeen was. Later het kenners beslis dat die kopbeen dié was van ‘n middeljarige blanke vrou (Beeld 24/8/1996 en 25/9/1996). Dié ongelukkige skedel is toe weer terug Skotland toe.
Sevitt has his hands and feet.
My feet, my feet, my poor black feet
That used to be so gritty,
They're not aboard the Runnymede,
They're somewhere in this city
(Drewe 1976: 21).
Terug in Suid-Afrika het Gustav Preller ook die lied van die beendere gehoor toe ‘n "ouerige egpaar" in Oktober 1902 by die redaksiekantoor van Land en Volk in Kochstraat, Pretoria opdaag en hom vertel dat hulle op soek is na hul seun, Gideon Scheepers. Hulle was op pad Graaff-Reinet toe omdat hulle vertel is dat hy daar gefusilleer is en hulle sekerte wou hê. Preller skryf:
Hulle het in hul armoede die lang reis onderneem, en lank in Graaff-Reinet gebly, om te verneem na die lot van hul kind; maar die mense kon hulle nie eens die beweerde graf aanwys nie. En toe hulle dit gevind het, was dit leeg! êrens buite die dorp was ‘n gat in die grond te sien waarvan vertel werd (sic) dat hy daar geskiet en begrawe werd. Maar die graf was oop en het niks bevat nie (Preller 1940: 8).Wat dit erger gemaak het vir die twee oumense, was dat daar koerantberigte en foto's oor die teregstelling was. Hulle het mense ontmoet wat gesweer het hulle het vir Gideon gesien en met hom gepraat na hy veronderstel was om doodgeskiet te gewees het, en dat hy ‘n nuwe naam, Armstrong, gedra het. ‘n Dokter het vertel dat hy Scheepers geopereer het na die vonnis reeds voltrek moes gewees het, maar die dokter is op pad na Engeland op ‘n skip oorlede. Dit was om hierdie onsekerheid te stop dat hulle na Preller en die koerant gekom het (54). Van amptelike kant het net verontskuldigings en ontwykings gekom (56). Rondom Scheepers se naam het die "baaierd van gerugte en berigte, verklarings en bewerings" net aangegroei (56): ‘n vrou skryf aan die Scheepers-moeder dat sy gehoor het van twee meisies wat briewe van Gideon ontvang het wat hy uit die graf aan hulle geskryf het; ‘n vrou van Winburg skryf dat Scheepers na ‘n eensame eiland verban is; uit Trompsburg skryf ‘n vrou dat Gideon in die land gearriveer het, maar homself nog nie openlik kan toon nie en dat hy "die merk van ‘n sabel" op sy been het en net kalkwater en koffie drink (57).
Dit was ‘n verskriklik donkere nag toe ons die lyk weer opgegraaf het, ... en onderwyl ons besig was om die lyk op te grawe, het daar ‘n vreeslike donderstorm opgesteek. Bliksemstrale het herhaaldelik die aaklige toneel helder verlig. Noueliks was ons klaar met hierdie deel van ons taak, toe die storm in al sy woede op ons losbars. Struikel-struikel oor die ongelyke veld het ons vyf met die lyk voortgesukkel - waarheen, weet ek nie; maar eindelik het ons onder ‘n klompie doringbome sagte grond gevind en so gou as ons kon, Scheepers weer begrawe, en die grond gelyk getrap. Niemand moes die plek vind nie. Dit was die bevele (49-50).Twee verskillende redes word vir hierdie aksie gegee, naamlik dat die lyk opgegrawe is om te verhoed dat die familie of vriende dit na die oorlog kon opgrawe om die gerug te bevestig dat hy met dum-dum koeëls geskiet is (47-48), en om te verhoed dat die Boere die lyk self opgrawe en in gewyde grond begrawe (48-49). Hier is iets ter sprake wat klaarblyklik altyd gebeur wanneer die lied van die beendere opklink, naamlik ‘n bakleiery en toutrekkery tussen naasbestaandes, vyande, en "vriende" of belangstellendes. Die lied wat uit die beendere kom, klink klaarblyklik verskillend vir verskillende mense; elkeen dink hulle hoor die regte, ware lied. Dit is nooit slegs ‘n geval van onreg wat aan ‘n individu gedoen is nie. Scheepers se gebeente maak ook duidelik dat die uitstalling van die beendere net so belangrik was as verberging daarvan, waar dit die belange van die koloniale mag aangaan.
Oh, England, what is this that thou hast done!
A deed so black, so steeped in coward shame
that we, thy British subject o'er the seas,
must weep hot tears of bitter self contempt
to bear so foul a name. Alas! alas!
Thou dost not know, or see, or feel. Deaf dumb
and stone blind, thou reelest to ruin.
What is one young and gallant life to thee?
What matter faith and knightly-hood and honour
to those, who calmly starve young babes to death?
"England, thou hast already lost thy spurs!"
So spake another of they modern seers, -
Thy "spurs"? Aye, knighthood, manhood,
name and fame!
All, all are lost; and England - Milton's England,
now grasps a tinsel Empire in their place.
We wish her joy of her so noble choice,
and turn away our hearts to the lone grave
where Scheepers lies, away to burger-faith
to nobler manhood, truer Chivalry
than ever Empire breed.
England, Farewell!
Olive Schreiner........................................................................
Cape Colony........................................................................
January 24th 1902 (Preller 1940: 190)...............................
Gebed om die gebeenteOm te verstaan wat die gebeente toe gesê het, en nou nog steeds vir ons kan sê, moet in gedagte gehou word wat gebeur het twintig jaar na die teregstelling van Scheepers en die ouers se eerste besoek aan Preller in die kantore van Land en Volk in 1902. In 1924 besoek Preller naamlik die Scheepers-ouerpaar in hul huis in Roodepoort. Dit is nou na verskeie briefwisselings, argivale ondersoeke, die opspoor van dokumente, die voer van onderhoude, ensovoorts. In hierdie proses het ook ‘n dagboek wat Scheepers in sy laaste dae gehou het, aan die lig gekom. Dit is uit hierdie materiaal dat Preller uiteindelik die boek oor Gideon Scheepers maak wat ‘n bydrae is tot die geskiedskrywing oor die Anglo Boereoorlog. Die besoek wat hy aan die twee oumense bring, is deel van hierdie proses van geskiedskrywing.Heer, waar U noordewind die droë dissel rol
en oor die skurwe brakland jaag van Afrika,
maar eindelik teen 'n doringdraad met pluksels wol
vaswaai terwyl die kraaie en die aasvoëls kla,
laat my ook ná die swerf oor vlaktes heen nou rus
en glo my kind is dood, al hoor ek die berigte
om my krys: "Ek het hom as matroos hier aan die kus . . ."
"Ek : as stoker op 'n trein..." "Ek : in vaal-geel ligte
van 'n steenkooldorp se kroeg nog nou die dag gesien . . ."
Glo omgekoop! Of hy sou skielik blink gesteentes
smokkel...blink gesteentes! Selfs dan . . . Nee, miskien
lê hy tog êrens dood; maar, Heer, dan die gebeente,
wys my, gee my die drag gebeente van my skoot
dat ek nie opgejaag deur hierdie land bly swerf
en soek, maar eindelik rus en weet hy het deur lood
onder twee mudsak ongebluste kalk gesterf.Snags het ek soms gelê en vrees daar sou iets boos
oor hierdie kind nog kom, want in Middelburg se kerk
staan duidelik in die doopregister sy geboorte
nie na die stand van sy gesternte aangemerk.
En, soos wanneer jy tussen vinger en die duim
die wit son rol en skitter in 'n diamant,
sou hy deur Vrystaat en Transvaal se leiblou ruim
uit spieëls ons stryd laat blits en straal van rant tot rant.
Maar hy móés sterf : die Dood het self hom eers gejag
deur kou riviere van die Kaap, dwarsoor Anysberg
tot in die buitekamer op 'n plaas, waar hy een nag
in koue sweet moes lê en aan borswater sterf . . .
toe 'n tweede jagter hom van tent na trein, van trein
na tent met doringdraad en bajonet bewaak
en met gemete sorg van arts en medisyne
vir 'n tweede dood, o Heer, stadig gesond kon maak.En ná die skynverhoor het hulle hom vertel...
voor Graaff-Reinet se sel. 0 Graaff-Reinet se sel!
Hy was gewone kryger, Heer, en geen rebel.
0 Graaff-Reinet se sel . . . Eségiël! Eségiël!
Vergeef my die gelykenis, Heer : ek weet 'n hond
as hy versadig is, verag die been en murg
maar bêre dit agter 'n bossie in die grond
- behoedsaam, en snuffel met die tweede honger terug:
Teen middernag het op bevel 'n vyf soldate
die kalkwit bondel beendre in die kalkwit doek
met grawe en lanterns in verskeie gate
onder die roosmaryn langs die rivier gaan soek
en herbegrawe . . toe U die storm word, Heer; ek weet
U en die vyand het dié nag in die vallei
deur geel geflikker in slagreëns mekaar gemeet
oor wie uiteindelik my kind se lyk sou kry.Hy moes drie dode sterf, maar hy wat drie maal sterf
die sterf nie meer; hy word nou elke dag gesien
as 'n matroos, of stoker op 'n steenkoolwerf,
in myn of tronk, in sirkustent of 'n kantien -
hy leef in hierdie land nou ewig en altyd !
Maar soveel beendre lê onder die roosmaryn . . .
Seën, Here, al die bleek gebeente van die stryd -
ek ken as moeder na 'n halwe eeu van pyn :
een land vol skedels en gebeente, een groot graf
waaroor U noordewind die droë dissel waai
en spruit en krans vul met die afloskrete van
die aasvoëls, van die wildehonde en die kraai
- dat ons as een groot nasie in die gramadoelas
met elke stukkie sinkplaat en met elke wiel,
en wit en bruin en swart foelie agter skoon glas
ewig U sonlig vang en na mekaar toe spieël.
Maar soveel beendre lê onder die roosmaryn . . .Al verwys die "een land vol skedels en gebeente, een groot graf" in die eerste plek na die gevolge van die Anglo Boereoorlog, temper die sterk verwagting en hoop wat in die hieropvolgende reëls uitgespreek word die beeld van volslae hopeloosheid en uitsigloosheid. Belangriker egter, is dat daarmee tegelykertyd die beperkinge van ‘n eksklusiewe Afrikanernasionalisme oorstyg word:
Seën, Here, al die bleek gebeente van die stryd -
ek ken as moeder na 'n halwe eeu van pyn :
een land vol skedels en gebeente, een groot graf
waaroor U noordewind die droë dissel waai
en spruit en krans vul met die afloskrete van
die aasvoëls, van die wildehonde en die kraai
- dat ons as een groot nasie in die gramadoelasOpperman wys ons, ten spyte van sy geworteldheid in die Afrikaanse gemeenskap, dat ‘n lied oor die gebeente wat nie sing van hoe Saartjie Baartman, Koning Hintsa en Gideon Scheepers in dieselfde grond rus nie, ‘n vals lied is. Dit is ook ‘n lied wat ons weer en weer moet probeer hoor, hoe moeilik dit ookal is.
met elke stukkie sinkplaat en met elke wiel,
en wit en bruin en swart foelie agter skoon glas
ewig U sonlig vang en na mekaar toe spieël.
Bronne
Barkham, Patrick en Amalie Finlayson. 2002. Museum returns sacred samples. The Guardian 31/5/2002. http://www.guardian.co.uk/arts/news/story/0,11711,725297,00.html
Beeld. 1996. ‘Hintsa se skedel' al die tyd ‘n blanke vrou s'n: kenner. Beeld 24/8/1996.
_____ 1996. Wit mense se vrees ‘lei tot ontkennings oor skedel'. Beeld 25/9/1996.
Darby, Andrew. 2002. Remains of Truganini found in UK museum. The Age 3/1/2002. http://www.theage.com.au/news/national/2002/01/03/FFXR1RQZXVC.html
Drewe, Robert. 1976. The savage crows. Sydney: Collins.
Facing South. A new opera by Linda C. Scott and Don Hannah. http://www.tapestrynewopera.com/productions/dvelopment_facing.htm
George, Jane. 2000. Americans catch Iqaluit historian's passion for Minik tale. Nunatsiaq News 28/4/2000. http://www.yukoncollege.yk.ca/~agraham/nost202/minik.htm
Grimm, Jacob en Wilhelm Grimm. 1962. Sprokies versamel deur Jacob en Wilhem Grimm. Deel 1. Vertaal deur Helene de Villiers. Kaapstad: Human & Rousseau.
Grové, A.P. 1965. Fyn net van die woord. Opstelle oor die poësie. Pretoria: Nasou.
Kannemeyer, J.C. 1989. Getuigskrifte. Lesings en opstelle. Pretoria: Jutalit.
Opperman, D.J. 1951. Engel uit die klip. Kaapstad: Tafelberg.
Peires, J.B. 1989. The dead will arise. Nongqawuse and the Great Xhosa Cattle-killing Movement of 1856-7. Johannesburg: Ravan.
Preller, Gustav S. (red.). 1940. Scheepers se dagboek en die stryd in Kaapland. Kaapstad: Nasionale Pers.
Truganini. http://www.teachers.ash.org.au/thwaites/trug.htm
|
|
|