Die dagboek en die flâneur
Hennie Aucamp
Die woord flâneur het eers maar in onlangse tye deel van my aktiewe woordeskat
geword.
Ek
het dit wel in die Nederlandse letterkunde teëgekom, by Louis Couperus en Jacob Israel de
Haan, en dit op 'n vae manier met boulevardier en dandy verbind; assosiasies
wat, by nader
beskouing, nie onjuis is nie. In my Harrap's woordeboek staan byvoorbeeld teenoor
boulevardier: "Frequenter of the boulevards; man about town", en in 'n resensie in The
Times
Literary Supplement van 4 April 1997 word "dandy" en "flâneur" as sinoniem
beskou, na
aanleiding van die skilder George Grosz wat die onstuimige straatlewe van Berlyn in die jare
twintig en dertig verewig het.
Danie van Niekerk het my jare gelede in die middestad van Kaapstad raakgeloop en met 'n
tikkie ironie 'n "boulevardier" genoem, seker omdat ek gedrentel en 'n roomkleurige pak van
Vlaamse linne aangehad het; 'n gekreukelde pak, let wel, lank voordat kreukels amptelik
mode geword het. Of dalk het ek maar net die vorige nag in my Vlaamse pakkie geslaap.
Die woord "boulevard", terloops, is glad nie so Frans as wat hy voorgee om te wees nie.
"Boulevard" is 'n verbastering van die Nederlandse woord "bolwerk". Ons bekendste bolwerk
sal wel die Kasteel wees, met "paaie" bo-op die bolwerk wat van een sterpunt na die ander lei.
Breë strate, meesal omsoom met twee rye bome "beset" met bome, sê die WAT -
dié het ons
eintlik nie; die soort breë weg wat jy op Impressionistiese skilderye sien. Ons het wel
Die
Laan in Kaapstad, maar die Laan is smal en net tot beskikking van munisipale voertuie en 'n
kebbie vir toeriste.
Maar laat ek nou nie letterlik en verbeeldingloos wees nie: jy kan 'n boulevardier wees ook
sonder breë strate aan weerskante "beset" deur bome. 'n Boulevardier is 'n bepaalde
soort
mens met 'n bepaalde soort temperament. Hy is urbaan; 'n outsider uit eie keuse; 'n waarnemer
eerder as 'n deelnemer.
Tog verkies ek om myself 'n flâneur te noem, en nie 'n boulevardier nie, om redes wat
algaande duidelik sal word.
Ook is ek nie die eerste skrywer in Afrikaans wat homself 'n flâneur noem nie. E.
Serfontein
het, naas ander skryfwerk, in 1935 'n speurverhaal gepubliseer onder die skuilnaam Flaneur.
(Let wel, "Flâneur" sonder die kappie.) 'n Foto van E. Serfontein
in Ons skrywers en hul werke toon 'n skraal, elegante jong man, effens melancholies,
met
dubbelbors-pak en vlinderdassie. Sy C.V. meld dat hy die skrywe
van kortverhale bestudeer het aan die Columbia Universiteit, V.S.A.
Ek vra my af of hy nie van die Kroonstadse Serfonteins is nie. My oom Jannie het met 'n
nooie Serfontein getrou en van haar familie wat kom kuier het, was interessante mense, maar
vir Stormbergse smaak ietwat eksentriek. Oom Hendrik was byvoorbeeld te alle tye keurig
aangetrek. Pa het hom geterg en gesê: Hendrik, jy's 'n regte dandy - jou skoene is dan
nooit
nerf-af nie. En oom Hendrik se seun Basie wat later in Nederland gedoktoreer het, het
homself Frans geleer in die veld, al stommelend oor klippe, met dassies en akkedisse en
meerkaaie as ietwat oorblufte toehoorders.
Maar dis tyd dat ek uit die ligsinnige modus kom en die begrip flâneur met
literêre erns
bejeën. Dis altans hoe die groot kultuurfilosoof Hannah Arendt die saak
benader in haar inleiding tot die essays en refleksies van Walter Benjamin.
Die flâneur is in wese 'n neëntiende-eeuse verskynsel. Die term self is
neëntiende
eeus, gemunt deur Baudelaire, na aanleiding van die kuns van Constantin Guys (1802 - 1892)
wat hy uit respek bloot M.G. (Monsieur Guys) noem. Constantin Guys was 'n grafiese
verslaggewer, onder meer vir die Illustrated London News, en sy reisillustrasies, maar
bowenal sy daaglikse verslae van die Krimoorloë, het Baudelaire se bewondering en
respek
afgedwing.
Met behulp van my vriend J.D. Stemmet, 'n Frans-dosent, kan ek die
wesenskenmerke van die flâneur benoem soos geformuleer deur Baudelaire.
Guys is nie vir Baudelaire 'n artiste nie; ook Guys self het afwysend teenoor die term
gestaan. Die artiste is kleindorps; hy sien te min; hy weet weinig van die wereld van
politiek
en moraliteit. Guys, volgens Baudelaire, is iets groters - hy is 'n l'homme du monde; 'n
man
van die wêreld; 'n intellektuele wêreldburger.
3
Die sleutel tot Guys is sy curiosité, sê Baudelaire; daarin steek sy
genialiteit. (Skielik dink ek
aan nog 'n wêreldburger, dié keer op eie bodem: dr. Con de Villiers. Dr. Con
het altyd van
homself gesê dat hy "ongeneeslik" nuuskierig is. En ek dink ook aan ander geniale
nuuskieriges binne Suid-Afrikaanse verband en alles wat 'n kultuur aan hul nuuskierigheid te
danke het: J.C. Smuts, Eugène Marais, C. Louis Leipoldt, Karel Schoeman.)
Edgar Allan Poe, vertaal deur Baudelaire, het 'n sinsnede geskep wat klassiek geword het,
onder meer omdat dit die titel van 'n Baudelaire-gedig geword het, en dis die sinsnede:
l'Homme des foules (oftewel: The Man of the Crowd.) In hierdie verhaal
vertel Poe van 'n
man wat besig is om te herstel na 'n siekte. Hy loer gretig na die skare, na die lewe buite; soek
gefassineerd; soek met sinnelike genot.
Ook vergelyk Baudelaire Constantin Guys met 'n kind. Soos 'n kind sien Guys alles nuut; hy
is pal lighoofdig. En dan volg die glansende formulering: "Talent is bewustelik weergevonde
kinderskap".
Dit alles kan die flâneur dan wees: die kind-in-die-man; 'n man wat as't ware
wedergebore na
die lewe kyk ná 'n siekbed.
Daar is iets teenstrydigs omtrent die wereld van die flâneur. Hy het die skare nodig; dis
sy
passie, sy beroep om vertroud te wees met die skare. Vir die perfekte flâneur,
vir die
observateur passioné, is sy incognito-skap egter lewensbelangrik: hy
móét hom in homself
kan terugtrek. Alleen op dié wyse bou hy in homself 'n allemintige réservoir
d'electricité. Die
flâneur is 'n kaleidoskoop met 'n bewussyn; 'n moi onversadig aan die
non-moi.
As dit aand word, sê Baudelaire, gaan soek die flâneur plekke waar daar lig is en
waar poësie
opklink, waar die lewe krioel, waar musiek vibreer: oral waar lig flits op die kortstondige
vreugde van die animal depravé.
Uiteindelik gaan sit die flâneur by sy tafel met papier, pen, kryt, kwas. Sy opgegaarde
waarnemings en ervarings word georden, gerangeer, geharmoniseer.
Tot dusver Baudelaire, via J.D. Stemmet, oor die flâneur.
En nou kan ons kyk na Hannah Arendt se toepassing van die begrip flâneur op die
lewe en werk van Walter Benjamin:
2
Hannah Arendt lê 'n verband tussen die flâneur en sy eintlike periode, naamlik
die
neëntiende-eeu.
Die hoofvoorwaarde vir effektiewe flâneurskap is ekonomiese onafhanklikheid. Net
die man met middele tot sy beskikking kan die tyd uitkoop. Agter elke vonds van die
flâneur
lê baie ledige ure. En die vondste moet toevallig wees, want 'n alte bewustelike soeke
na
prikkels kan teenkreatief wees. Hierin, sê Hannah Arendt, lê die flanerie in
Walter Benjamin
se denke: dat hy hom op sy swerftogte deur 'n stad,
Berlyn, Parys, aan die toeval toevertrou.
Wat bring die flâneur terug huis toe na 'n swerftog deur 'n stad waar hy op pleine, in
kafees en
in tweedehandse boekwinkels vertoef? Indrukke, sketse, insigte; ook
tasbare dinge, soos 'n bibiofiele uitgawe by 'n boekstalletjie op 'n kaai raakgeloop, of simpel
dinge soos beduimelde en beskrewe poskaarte, of 'n stukkende waaier van
sandelhout.
Die inventaris van so pas is van myself, en nie van Hannah Arendt nie, wat maar net bewys
hoe ernstig ek my met die flâneur vereenselwig. Maar ek stuur ook op iets anders af:
die
verband tussen die ouwêreldse versamelaar en die flâneur, soos wel
uiteengesit deur Hannah Arendt. Die versamelaar - Arendt beroep haar op 'n uitspraak van
Benjamin self - verset hom teen klassifikasie; teen die tipiese. Die item wat hy op sy
swerftogte teenkom, word uit sy normale konteks gehaal en word a-tipies; en dis wat die
versamelaar koester: die a-tipiese. En dan kom Arendt met die volgende formulering wat
Benjamin ferm binne sy tyd, die twintigste eeu, plaas:
The figure of the collector, as old-fashioned as that of the flâneur, could assume such
eminently modern features in Benjamin because history itself, that is, the break in tradition
which took place at the beginning of this century - had already
relieved him of this task of destruction and he only needed to bend down, as it were, to select
his precious fragments from the pile of debris.
Walter Benjamin het later al hoe minder boeke huis toe gebring na sy stadsomswerwinge,
maar in stede daarvan aanhalings wat hy in klein notaboekies neergeskryf het. Liefs sou hy
net aforismes wou aanteken, sê Arendt, maar Benjamin moes sy brood verdien en sy eie
aforismes uitbrei tot essays. (Dis wat die meeste essays in die wêreldliteratuur
uiteindelik is:
'n uitgebreide aforisme of metafoor.) 'n Mens is dankbaar dat Walter Benjamin aan gelddruk
onderworpe was, want nou het ons sy insigryke essays oor temas soos 'n eie biblioteek; die
taak van die vertaler; die storieverteller; Epiese Teater; Kafka; Baudelaire.
3
Waarin lê my eie flâneurskap?
Ek is nie meer 'n dandy nie. Ek het nóg die lyf, nóg die neiging daartoe. Ek
het 'n omgekeerde
dandy geword; een wat met uitgewaste klere en tekkies deur Kaapstad wandel; hier inloer;
daar gaan sit en lees; dan weer verder om tee of iets sterkers te soek.
Maar ek is volledig flâneur in die opsig dat ek my nuuskierigheid van dag tot dag kan
laat
botvier. Dit is vir my die groot genade van uittrede: dat ek die tyd, die gesondheid en die
middele het om te doen wat ek die allergraagste wil doen: die lewe te betrag en te betrap. En
ek voel hoegenaamd nie skuldig nie, want die Chinese het my geleer dat 'n man se
geseëndste
jare dié tussen 60 en 65 is. Na jare van diens aan die maatskappy, sê die
Chinese, het 'n mens
die reg om skaamteloos selfsugtig te wees en jou volledig aan jou stokperdjie te wy - in my
geval: nuuskierigheid, en wat daaruit voortvloei.
Wat ek langs die pad optel en verower, vind dikwels hu1 pad na my dagboeke. Van hierdie
dagboekinskrywings gaan soms later deur die filters van die verbeelding en word essays,
stories, liedtekste. Optelgoed het 'n nuwe konteks gevind.
6
Ook konkrete optelgoed is aan 'n "sea change" onderworpe.
In my kinderdae het ek en my suster en ons speelmaats graag op ashope gespeel en ons
ontdekkings huis toe geneem: skerwe porselein, 'n verwronge vurk, die klein pampoentjies
van die kissieblaar wat so graag op mis- en ashope groei. Tuis het ons optelgoed nuwe lewe
aangeneem, want hulle het fragmente buite konteks geword. En in hul nuwe gedaante
onverklaarbaar kosbaar geword.
Die flâneur versamel nie vir ander nie. Hy versamel vir homself. Soos 'n vrek, of soos
'n
neëntiende-eeuse versamelaar - versteek hy sy skatte en kyk liefs agter geslote deure
daarna.
Wanneer 'n flâneur sy dagboeke begin publiseer, pleeg hy eintlik verraad. Wat verborge
moes
gebly het, word nou aan die meedoënlose daglig blootgestel. As 'n kritikus op
"onbenullighede" in my dagboek wys, krimp ek ineen: ja, van buite bekyk, is my optelgoed
seker dikwels ontdaan van enige sin en betekenis.
Nóg 'n "straf' vloei voort uit die publikasie van dagboeke: halfwas-essays stol maar
alte
dikwels in die tyd; gaan nooit vollengte-betoë word nie.
Ja, dit het tyd geword om die publikasie van my dagboeke te staak. Nog 'n laaste dagboek -
Skuinslig - bloot om te voltooi wat ek in die vooruitsig gestel het, naamlik 'n drieluik:
Gekaapte tyd - Allersiele - Skuinslig; en hiermee sal my taak as selfaangestelde scriba
van 'n
bepaalde stad en 'n bepaalde tyd afgehandel wees. Ek gaan voortaan dagboeke byhou net vir
myself en my oorgee aan wat dr. Con so mooi genoem het "die onbandige ek".
'n Geleentheidstoespraak gelewer tydens die Clanwilliam-fees, 4 - 7 Junie 1998
